ερμηνεία τερερέμ (1)

Θα δημοσιεύσουμε σε συνέχειες ένα εξαίρετο άρθρο του εκλεκτού θεολόγου-λυκειάρχου

κ. Ιωάννου Κωστάκη, φίλου των ιεροψαλτών, βοηθού στα αναλόγια, αλλά 

και λίαν δραστηρίου μέλους (παλαιότερα) της διοικούσας επιτροπής της σχολής 

εκκλησιαστικής μουσικής στο Αγρίνιο.

ΜΥΣΤΙΚΗ ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΣΤΟ «ΤΕΡΕΡΕΜ»

Όλοι οι ορθόδοξοι χριστιανοί, ιδιαίτερα όμως οι φιλακόλουθοι, έχουν ακούσει πολλές φορές να ψάλλεται, κατά τη διάρκεια της θείας λειτουργίας ή και άλλων ιερών ακολουθιών ένα μακρόσυρτο μουσικό μέλος, χωρίς λόγια, το γνωστό ως «τερερέμ». Πρόκειται για συλλαβές χωρίς συγκεκριμένο περιεχόμενο που χρησιμοποιήθηκαν δίκη κειμένου σε έντεχνα, ιδιαίτερων τεχνικών και φωνητικών απαιτήσεων, μαθήματα της βυζαντινής μουσικής, καλοφωνικές, μελισματικές, όπως λέγονται, συνθέσεις και κρατήματα. Για τον ίδιο σκοπό χρησιμοποιήθηκαν και άλλα πλέγματα συλλαβών.

Απ’ όσους άκουσαν ή κατά καιρούς ακούνε το συγκεκριμένο μουσικό μέλος, θαρρώ πως ελάχιστοι είναι εκείνοι, οι οποίοι γνωρίζουν τον βαθύτερο συμβολισμό και τι μυστικό νόημα πίσω από το θαυμάσιο αυτό μουσικό μέλος, που αποτελεί ταυτόχρονα και γλυκύτατο ευχάριστο άκουσμα, όταν εκτελείται σωστά από καλλίφωνους διακόνους του εκκλησιαστικού αναλογίου. Πολλοί το θεωρούν επίδειξη μουσικής τεχνικής δεξιότητας και ικανότητας, άλλοι το ονομάζουν «νανούρισμα» του Χριστού από την Παναγία μητέρα Του, όταν ήταν ως άνθρωπος βρέφος, ενώ δεν αποκλείονται κι’ εκείνοι οι οποίοι το θέλουν ως κλαυθμυρισμό του «μικρού Ιησού». Άλλοι τέλος δίνουν διαφορετικές ερμηνείες που στηρίζονται σε ακροβατικούς ευσεβείς συλλογισμούς.

Ποια όμως είναι γενικώς η περισσότερο αποδεκτή άποψη; Τι είναι εκείνο που ταιριάζει περισσότερο στο πνεύμα και την ουσία της ορθόδοξης παράδοσης; Πως ερμηνεύεται θεολογικά-μυστικά, αυτή η πράγματι υπέροχη μουσική μελωδία; Όταν μάλιστα ψάλλεται από συγκροτημένο βυζαντινό χορό, ο οποίος με την απαλότητα της εκτέλεσης του μουσικού μέλους «κνήθει την ακοήν» των φιλόμουσων πιστών; Δεν είναι δε και λίγοι όσοι, λόγω άγνοιας, θεωρούν τα «τερερίσματα» εντελώς περιττά, σπατάλη χρόνου χωρίς νόημα, στη σημερινή ‘‘χρονοφάγο’’ εποχή.

1.                  Πότε ψάλλεται

Πριν όμως αναζητήσουμε το μουσικό-θεολογικό νόημα του «τερερέμ», είναι χρήσιμο να γνωρίσουμε τη θέση που έχει στη λατρεία της εκκλησίας, σε ποια σημεία και στιγμές της επιτρέπεται να ψάλλεται, σύμφωνα με την ορθόδοξη μουσική παράδοση.

Το «τερερέμ» προστίθεται ως αναγκαίο συμπλήρωμα σε διάφορα μαθήματα της βυζαντινής μουσικής. Άλλοτε τα συναντούμε στο μέσον των ψαλλομένων μαθημάτων και άλλοτε στο τέλος. Σύμφωνα με τα θεσπισμένα, απ’ την αγιασμένη παράδοσή μας, ο κάθε ψάλτης δεν επιτρέπεται να το ψάλλει όποτε και όποια στιγμή αυτός επιθυμεί. Η κατάλληλη στιγμή, που έχει την «ευλογία» για να το ψάλλει, είναι αυστηρά «κανονισμένη». Σύμφωνα με την Ορθόδοξη μουσική παράδοση οι στιγμές της θείας λατρείας που επιτρέπεται η χρήση του «τερερέμ», συνοπτικώς, είναι οι εξής:

Α) Μετά από αναφορά, αποκλειστικά και μόνο, του ονόματος της Παναγίας Τριάδος, (Πατρός και Υιού και Πνεύματος Αγίου).

Β) Κατ’ εξαίρεση μπορεί να γίνει χρήση του μόνο για την Παναγία, όχι όμως για τους αγίους ή για άλλα ιερά πρόσωπα της Εκκλησιαστικής Ιστορίας.

Συγκεκριμένα αναφέρονται οι ακόλουθες στιγμές της θείας λατρείας στις οποίες επιτρέπεται η ψαλμωδία του «τερερέμ».

1)                  Στον τρισάγιο ύμνο μετά το «Άγιος ο Θεός», τερερέμ, το «Άγιος Ισχυρός», τερερέμ, και  «Άγιος Αθάνατος», τερερέμ.

2)                  Στον χερουβικό ύμνο, μετά τη φράση: «και τη ζωοποιώ τριάδι», τερερέμ , ή μετά τη φράση: «ως τον βασιλέα των όλων», τερερέμ.

3)                  Μετά τη φράση: «Αινείτε τον Κύριον», τερερέμ.

4)                  Στο τέλος των ψαλμών-πολυελαίων, προστίθενται Τριαδικές εκφράσεις όπως: «Η υπεράρχιος Θεότης, πατήρ ο αγέννητος, Υιός γεννητός και το Πνεύμα το εκπορευτόν, ύστερα ψάλλεται το «τερερέμ».

5)                  Στην ακολουθία του Εσπερινού, όταν ψάλλονται τα «Ανοιξαντάρια» και μετά από τις κατάλληλες  Άγιο-Τριαδικές αναφορές.

Είναι χαρακτηριστικό ότι σύμφωνα με προσωπικές εμπειρίες αυτοπτών μαρτύρων, κατά τον εορτασμό της μνήμης του Αγίου Γερασίμου, στην Κεφαλονιά – στη χάρη του οποίου προστρέχουν πλήθος βασανιζομένων υπό των πονηρών πνευμάτων- την ώρα που ψάλλεται το «τερερέμ» οι δαίμονες φρίττουν και δημιουργούν κρίση στους ατυχείς ανθρώπους που πρόσκαιρα, περιστασιακά ή μόνιμα εξουσιάζουν.